ความสำคัญและที่มาของปัญหา :

          วัยเรียนเป็นช่วงสำคัญในการพัฒนาทั้งด้านร่างกาย จิตใจ และสังคม อย่างไรก็ตาม นักเรียนในช่วงวัยนี้มักเผชิญกับความเสี่ยงด้านสุขภาพจิตจากหลากหลายปัจจัย เช่น ความกดดันจากการเรียน การปรับตัวต่อการเปลี่ยนแปลงในชีวิต ความคาดหวังจากครอบครัวและสังคม ความขัดแย้งในครอบครัวหรือเพื่อน รวมถึงความกังวลต่ออนาคต ปัญหาการรู้จักตนเอง และการเผชิญกับภาวะซึมเศร้าหรือความเครียด หากไม่ได้รับการดูแลอย่างเหมาะสม อาจส่งผลกระทบต่อการเรียนรู้ การพัฒนาทางอารมณ์ ความสัมพันธ์กับผู้อื่น และคุณภาพชีวิตในระยะยาว ข้อมูลจากสายด่วนสุขภาพจิต 1323 ระหว่างเดือนตุลาคม 2564 ถึงกันยายน 2565 พบว่า เยาวชนอายุ 12-18 ปี จำนวน 7,369 คน เข้ารับบริการปรึกษา โดยมีปัญหาหลัก ได้แก่ ปัญหาครอบครัว ความรัก และการเรียน ซึ่งเป็นปัจจัยที่สร้างความเครียดและกดดันอย่างมาก แม้บางรายจะไม่แสดงพฤติกรรมผิดปกติชัดเจน แต่ภายในกลับรู้สึกเจ็บปวดและสิ้นหวัง ซึ่งอาจนำไปสู่การทำร้ายตนเองหรือการฆ่าตัวตาย โดยเฉพาะเมื่อรู้สึกว่าตนไม่มีทางเลือกอื่น หรือกลัวว่าจะไม่สามารถทำตามความคาดหวังของครอบครัวได้ นักเรียนจำนวนไม่น้อยจึงต้องเผชิญกับปัญหาเพียงลำพัง ทำให้รู้สึกโดดเดี่ยวและหมดหวัง

          การสนับสนุนสุขภาพจิตใจในวัยเรียนจึงถือเป็นแนวทางป้องกันเบื้องต้นที่สำคัญในการลดผลกระทบรุนแรงจากปัญหาดังกล่าว การสร้างสภาพแวดล้อมที่เอื้อต่อการเปิดเผยความรู้สึก การมีพื้นที่ปลอดภัยให้ขอความช่วยเหลือ และการสนับสนุนจากครอบครัวและโรงเรียน มีบทบาทสำคัญในการช่วยให้นักเรียนสามารถเผชิญกับปัญหาได้อย่างเหมาะสมและไม่ใช้วิธีการที่เป็นอันตรายต่อสุขภาพจิตใจหรือร่างกาย

จำนวนนักเรียนที่เข้าร่วมกิจกรรม : 

วัตถุประสงค์ของโครงการ :

1. เพื่อประเมินสุขภาพด้านจิตใจของนักเรียนโรงเรียนในกรุงเทพมหพมหานคร

2. เพื่อส่งเสริมสุขภาพด้านจิตใจของนักเรียนโรงเรียนในกรุงเทพมหพมหานคร

3. เพื่อส่งเสริมศักยภาพของครูผู้ดูแลสุขภาพใจประจำโรงเรียนในการคัดกรองและส่งต่อนักเรียนที่มีปัญหาสุขภาพจิตใจ

ขั้นตอนการดำเนินโครงการ :  

ขั้นตอนการเข้าร่วมโครงการ :  มีทั้งหมด 7 ขั้นตอน ประกอบด้วย

1. เข้าร่วมโครงการส่งเสริมสุขภาพด้านจิตใจของของนักเรียนโรงเรียนในกรุงเทพมหานคร ได้ที่ https://db.ph.mahidol.ac.th/moodle/

2. ลงทะเบียนเข้าร่วมโครงการ และประเมินสุขภาพด้านจิตใจระดับความเครียด ครั้งที่ 1

3. สำรวจปัจจัยที่ส่งผลต่อสุขภาพจิตใจในปัจจุบัน

4. การเรียนรู้การดูแลสุขภาพใจ 

• ต้นทุนทางจิตวิทยาภาพรวม
• ความหวัง
• การมองโลกในแง่ดี
• ความสามารถในการปรับตัวและฟื้นตัวภายหลักเหตุวิกฤติ
• การรับรู้ความสามารถของตนเอง

5. แนวทางการประกอบอาชีพจากตัวอย่างที่สร้างแรงบรรดาลใจ

6. แสดงความคิดเห็นเกี่ยวกับสุขภาพจิตใจ

7. ประเมินสุขภาพด้านจิตใจระดับความเครียด ครั้งที่ 2

8. รับใบประกาศนียบัตร

ผลการดำเนินงาน :

          การส่งเสริมสุขภาพจิตใจ คณะสาธารณสุขศาสตร์ มหาวิทยาลัยมหิดล ได้ดำเนินโครงการส่งเสริมสุขภาพจิตใจในโรงเรียนพื้นที่กรุงเทพมหานคร ตั้งแต่ปีงบประมาณ 2565 โดยได้รับการสนับสนุนจากสำนักงานหลักประกันสุขภาพแห่งชาติ เขต 13 โครงการมุ่งเน้นการเสริมสร้างสุขภาวะจิตใจของนักเรียนอย่างต่อเนื่อง ผ่านการเรียนรู้และปฏิบัติตามชุดกิจกรรมการดูแลสุขภาพใจด้วยตนเอง ในปีงบประมาณ 2565 มีนักเรียนจาก 32 โรงเรียน เข้าร่วมโครงการจำนวน 8,660 คน พบว่าร้อยละ 50 มีระดับความเครียดสูง บางรายอยู่ในระดับเสี่ยงต่อการทำร้ายตนเอง อย่างไรก็ตาม หลังจากเข้าร่วมกิจกรรม นักเรียนจำนวนมากมีระดับความเครียดลดลงอยู่ในระดับปกติ ต่อมาในปีงบประมาณ 2566 โครงการดำเนินต่อเนื่องใน 24 โรงเรียน มีนักเรียนเข้าร่วมจำนวน 9,722 คน จากการประเมินก่อนเข้าร่วมกิจกรรม พบว่า 4,991 คน หรือร้อยละ 51.34 มีความเครียดในระดับสูง หลังเข้าร่วมกิจกรรมพบว่า จำนวนผู้มีความเครียดสูงลดลงเหลือ 4,000 คน หรือร้อยละ 41.14 แสดงให้เห็นว่าโครงการสามารถช่วยให้นักเรียนกว่า 1,700 คน กลับมามีระดับความเครียดอยู่ในเกณฑ์ปกติ และในปีงบประมาณ พ.ศ. 2567 ได้รับมอบหมายจากสำนักงานหลักประกันสุขภาพแห่งชาติเขต 13 กรุงเทพมหานคร ให้ดำเนินการโดยภาควิชาอาชีวอนามัยและความปลอดภัย คณะสาธารณสุขศาสตร์ มหาวิทยาลัยมหิดล ดำเนินการโครงการในโรงเรียนทั้งหมด 22 แห่ง มีนักเรียนเข้าร่วมโครงการจำนวน 12,867 คน ซึ่งประกอบด้วยนักเรียนหญิง 7,584 คน (ร้อยละ 58.93) และนักเรียนชาย 5,283 คน (ร้อยละ 41.07) ครอบคลุมระดับชั้นมัธยมศึกษาปีที่ 1 ถึงมัธยมศึกษาปีที่ 6  เริ่มต้นด้วยการประเมินความเสี่ยงด้านสุขภาพจิตใจของนักเรียนโดยใช้แบบประเมินความเครียดที่พัฒนาขึ้นโดยประยุกต์จากกรมสุขภาพจิตพบว่า ก่อนการเข้าร่วมโครงการ มีนักเรียนที่มีความเครียดสูงจำนวน 6,572 คน (ร้อยละ 51.08) ขณะที่นักเรียนที่มีความเครียดในระดับปกติมีจำนวน 6,295 คน (ร้อยละ 48.92) หลังจากการศึกษาชุดการเรียนรู้การดูแลสุขภาพจิตใจ ซึ่งรวมถึงการพัฒนาความสามารถในการรับรู้ตนเองและการปรับตัวหลังเกิดวิกฤต พบว่าจำนวนของนักเรียนที่มีความเครียดสูงลดลงเหลือ 5,591 คน (ร้อยละ 43.45) ซึ่งสะท้อนถึงประสิทธิภาพของชุดการเรียนรู้ในการลดระดับความเครียดของนักเรียนอย่างมีนัยสำคัญ 

          จากการวิเคราะห์ปัจจัยที่ส่งผลต่อความเครียดของนักเรียน มีดังนี้

• การกดดันตนเอง
• สภาพอากาศร้อน
• ผลการเรียน
• ความคาดหวังในการเรียนต่อ
• การสั่งงานของครู

          แม้จะมีผลลัพธ์เชิงบวก แต่โครงการยังเผชิญกับความท้าทาย เช่น นักเรียนบางรายไม่พร้อมเปิดใจรับการช่วยเหลือ ผู้ปกครองไม่ยอมรับว่าลูกมีปัญหาด้านสุขภาพจิต และกระบวนการส่งต่อนักเรียนให้ได้รับคำปรึกษาจากแพทย์ยังใช้เวลานาน ทำให้การช่วยเหลือไม่สามารถเข้าถึงได้อย่างทันท่วงที จากการดำเนินโครงการที่ผ่านมา แสดงให้เห็นถึงความจำเป็นของการมีระบบสนับสนุนสุขภาพจิตในโรงเรียนอย่างเป็นระบบ โดยควรมีความร่วมมือระหว่างโรงเรียน ครอบครัว และหน่วยงานด้านสุขภาพจิต เพื่อให้การช่วยเหลือเป็นไปอย่างต่อเนื่องและครอบคลุม ซึ่งจะเป็นรากฐานสำคัญในการพัฒนาเยาวชนให้เติบโตอย่างมีคุณภาพ มีสุขภาวะทางจิตใจที่ดี และสามารถเผชิญกับความท้าทายในชีวิตได้อย่างมั่นคง

          นอกจากนี้ โครงการได้ดำเนินการอบรมเชิงปฏิบัติการในการเสริมสร้างสมรรถนะของครู เพื่อสนับสนุนการดำเนินงานของโครงการและเพิ่มประสิทธิภาพในการดูแลสุขภาพจิตใจของนักเรียน การอบรมและให้ความรู้เกี่ยวกับการจัดการสุขภาพจิตใจ การให้คำปรึกษา และการส่งต่อนักเรียนที่มีปัญหาสุขภาพจิตใจไปยังสถานบริการสาธารณสุขที่เหมาะสม โดยมีครูเข้าร่วมโครงการจากโรงเรียนต่าง ๆ ในกรุงเทพมหานคร จำนวน 50 คน ซึ่งช่วยเพิ่มทักษะและความรู้ของครูในการจัดการปัญหาทางสุขภาพจิตใจของนักเรียนได้อย่างมีประสิทธิภาพและมีแนวทางในการส่งต่อและสร้างเครือข่ายกับสถานบริการสาธารณสุขในพื้นที่ได้ และการคัดกรองสุขภาพจิตใจของนักเรียนในโครงการนี้ ซึ่งมีประสิทธิภาพสะท้อนข้อมูลเชิงลึกรายบุคคลและนำไปสู่การแก้ไขปัญหาที่เฉพาะเจาะจงได้อย่างมีประสิทธิผล การตอบคำถามปลายเปิดเผยให้เห็นถึงปัญหาทางจิตใจที่รุนแรงของนักเรียน ซึ่งต้องได้รับการดำเนินการแก้ไข เฝ้าระวังโดยครู และส่งต่อนักเรียนไปยังสถานบริการสาธารณสุขตามสิทธิของนักเรียนได้

          จากการดำเนินโครงการนี้ทำให้เห็นว่า การคัดกรองโดยการประเมินความเสี่ยงด้านจิตใจและการส่งเสริมสุขภาพจิตใจนั้นเป็นสิ่งที่สำคัญ การคัดกรองทำให้นักเรียนได้ทราบว่าตนเองมีความเสี่ยงต่อสุขภาพจิตใจอยู่ในระดับใด และทำให้ครูสามารถทราบความเสี่ยงของนักเรียนเพื่อให้คำปรึกษาและส่งต่อได้ นอกจากนี้ ระบบการเฝ้าระวังด้านสุขภาพจิตใจภายในโรงเรียนและสมรรถนะของครูผู้ดูแลประจำโรงเรียนเป็นสิ่งที่สำคัญที่ควรพัฒนาเป็นระบบ เพื่อช่วยติดตามและดูแลสุขภาพจิตใจของนักเรียน เพื่อให้นักเรียนเป็นเยาวชนที่มีคุณภาพชีวิตที่ดีและมีความพร้อมเท่าทันต่อการเปลี่ยนแปลงกับสถานการณ์แพร่ระบาดหรือภาวะวิกฤติต่างๆ ต่อไปในอนาคต

จำนวนครูที่เข้าร่วมกิจกรรม : 

สรุปผลลัพธ์การดำเนินโครงการ :  

ภาพรวม 3 ปี (2565 - 2567)  :  

• โรงเรียนเข้าร่วมทั้งหมด : 78 โรงเรียน
• นักเข้าร่วมทั้งหมด : 31,249 คน
• นักเรียนที่มีความเครียดสูงก่อนเข้าร่วม (เฉลี่ย) : ประมาณ 50 - 51%
• แนวโน้มหลังเข้าร่วมกิจกรรม :
  • ความเครียดระดับสูง ลดลงเฉลี่ยน 8 - 10% ต่อปี
  • นักเรียน 2,919 คน กลับมามีสุขภาพจิตในระดับปกติ

การเสริมสร้างสรรถนะครู  : 

ประโยชน์ร่วมกันแก่ผู้เกี่ยวข้องทุกฝ่าย :  

1. นักเรียน ได้รับการคัดกรองสุขภาพจิตอย่างเป็นระบบ เข้าใจภาวะความเครียดของตนเอง และได้รับการส่งเสริมทักษะในการดูแลสุขภาพจิตใจ เพิ่มความสามารถในการปรับตัวต่อภาวะวิกฤติ

2. ครู ได้รับการพัฒนาศักยภาพในการสังเกต ให้คำปรึกษา และส่งต่อนักเรียนที่มีปัญหาสุขภาพจิตใจ รวมทั้งสามารถทำหน้าที่เป็นผู้ดูแลสุขภาพจิตประจำโรงเรียนได้อย่างมีประสิทธิภาพ

3. โรงเรียน มีแนวทางและระบบเฝ้าระวังสุขภาพจิตใจนักเรียนที่ชัดเจน สามารถวางแผนและจัดกิจกรรมที่สอดคล้องกับบริบทและความต้องการของนักเรียนได้อย่างตรงจุด

4. หน่วยงานภาครัฐ โดยเฉพาะ สำนักงานหลักประกันสุขภาพแห่งชาติ เขต 13 กรุงเทพมหานคร ได้รับข้อมูลเชิงลึกและเชิงประจักษ์ที่ใช้ประกอบการพัฒนานโยบายสุขภาพจิตใจในระดับพื้นที่อย่างมีประสิทธิภาพ

5. ภาควิชาฯ และสถาบันการศึกษา ได้ร่วมดำเนินการวิจัยและพัฒนาเครื่องมือ/แนวทางการดำเนินงานเชิงวิชาการ อันเป็นการส่งเสริมบทบาทของสถาบันในการขับเคลื่อนสังคมด้านสุขภาพจิตใจ

ผลกระทบในระดับชุมชน/ประเทศ :  

1. ระดับชุมชน โรงเรียนและครูมีความสามารถในการดูแลสุขภาพจิตใจของนักเรียนในพื้นที่ของตนเองอย่างต่อเนื่อง เกิดเครือข่ายความร่วมมือระหว่างโรงเรียนกับสถานบริการสาธารณสุขในพื้นที่ นำไปสู่ระบบการเฝ้าระวังและการตอบสนองที่รวดเร็วเมื่อเกิดปัญหา

2. ระดับประเทศ ข้อมูลจากโครงการเป็นฐานสำหรับการวางแผนนโยบายสุขภาพจิตใจของเยาวชนอย่างมีหลักฐานเชิงประจักษ์ ช่วยลดภาระด้านสุขภาพจิตในระยะยาว ลดภาระค่าใช้จ่ายด้านการรักษา และส่งเสริมศักยภาพเยาวชนไทยให้สามารถเผชิญกับการเปลี่ยนแปลงทางสังคมและวิกฤตการณ์ในอนาคตได้อย่างเข้มแข็ง

แผนงานต่อไปที่จะทำให้เกิดความยั่งยืน :  

1. พัฒนาระบบเฝ้าระวังสุขภาพจิตใจในโรงเรียน อย่างเป็นระบบ โดยบูรณาการเข้าสู่กิจกรรมประจำของสถานศึกษา และสร้างกลไกติดตามผลอย่างต่อเนื่อง

2. ส่งเสริมสมรรถนะครูผู้ดูแลสุขภาพจิตใจ ให้มีบทบาทเชิงรุกผ่านการอบรมและการสนับสนุนจากหน่วยงานภายนอก รวมถึงการจัดทำคู่มือการดำเนินงานที่ใช้ได้จริงในบริบทโรงเรียน

3. ขยายเครือข่ายความร่วมมือ ระหว่างโรงเรียน หน่วยงานสาธารณสุข และภาคีด้านสุขภาพจิตใจอื่น ๆ เพื่อสนับสนุนการส่งต่อและดูแลอย่างต่อเนื่อง

4. พัฒนาและปรับปรุงเครื่องมือประเมินและชุดการเรียนรู้ ให้เหมาะสมกับช่วงวัยและบริบทของนักเรียนในแต่ละพื้นที่ รวมถึงนำเทคโนโลยีดิจิทัลมาใช้เพื่อเพิ่มประสิทธิภาพ

5. ผลักดันนโยบายสาธารณะ ให้มีการบรรจุสุขภาพจิตใจไว้ในแผนพัฒนาการศึกษาและสุขภาพของประเทศอย่างชัดเจน เพื่อการสนับสนุนที่เป็นระบบในระยะยาว

ช่องทางการติดต่อ :  

ชื่อหน่วยงาน : ภาควิชาอาชีวอนามัยและความปลอดภัย คณะสาธารณสุขศาสตร์ มหาวิทยาลัยมหิดล

โทรศัพท์ :  02 6444070 ต่อ 102  

เว็บไซต์ : https://phoh.ph.mahidol.ac.th